Waarom de huidige gascrisis zowel de noodzaak als de risico’s van de energietransitie blootlegt

Bron: www.volkskrant.nl

De energiecrisis drukt Europa keihard met zijn neus op de feiten: het continent is nog altijd afhankelijk van aardgas. Er is dus nog een lange weg te gaan met de energietransitie. Kan deze crisis daarbij een handje helpen of werkt ze vooral averechts?

Frans Timmermans, architect van de Green Deal, het grote Europese verduurzamingsplan, zag zich genoodzaakt het toch maar even te benadrukken. Nee, de energietransitie is níét de oorzaak van de torenhoge energieprijzen. Dat beklemtoonde hij woensdag, toen de milieuministers bij elkaar kwamen om te spreken over klimaatmaatregelen. Sterker nog: wat hem betreft is het een teken dat de transitie te langzaam gaat.

Dat de prijsexplosie niet aan de transitie te wijten is, daar zijn deskundigen het over eens. Het gaat om een marktuitspatting, met name door het onverwacht snelle economische herstel na het opheffen van de coronamaatregelen. De vraag naar vooral aardgas steeg zo hard, dat de productie ervan, teruggeschroefd tijdens de coronacrisis, het domweg niet kan bijbenen.

Toch zijn er wel degelijk lessen te leren over de energietransitie. Nu fabrieken beginnen te sluiten wegens onbetaalbare gasprijzen en huishoudens wakker schrikken van omhoogschietende energierekeningen, is pijnlijk voelbaar hoe afhankelijk Europa is van aardgas. Een afhankelijkheid die alleen maar is toegenomen door het sluiten van kolen- en kerncentrales.

Energietransitie is balanceeract

Intussen is de eigen gasproductie gedaald. Door het sluiten van het Groningse gasveld bijvoorbeeld, waardoor het continent afhankelijker is geworden van leveranciers als Rusland, zegt André Faaij, wetenschappelijk directeur van TNO EnergieTransitie en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Hij geeft Timmermans dan ook gelijk: de huidige crisis onderstreept hoe belangrijk het is om vaart te maken met de omschakeling naar duurzame energiebronnen.

Een stijgend aandeel van windmolens, zonnepanelen en geothermiecentrales in de energievoorziening is niet alleen goed voor het klimaat, zegt hij. Het verbreedt ook het aanbod. ‘Dan oefenen de Russen en de Iraniërs niet meer zoveel invloed uit op onze energierekening.’

Maar Machiel Mulder, hoogleraar energie-economie aan de Rijksuniversiteit Groningen, ziet in de huidige prijsgekte ook een waarschuwing: pas op met onvoorzichtig klimaatbeleid. Gooi je de kolencentrales – die in sommige Europese landen nog altijd het grootste deel van de stroomvoorziening voor hun rekening nemen – te snel dicht, dan neemt de afhankelijkheid van gas alleen maar verder toe. ‘Het klimaat is zeer belangrijk, maar de leveringszekerheid en betaalbaarheid van energie ook.’

Het laat zien hoezeer de energietransitie een balanceeract is. Het oude fossiele systeem moet stap voor stap worden afgebouwd, terwijl een nieuw, duurzaam systeem op hetzelfde moment nog in de steigers staat.

‘Een versnelde energietransitie: ja, graag, we willen allemaal van die fossiele energie af. Maar we zitten in een wereld die nog grotendeels op fossiele bronnen is ingericht’, aldus energieonderzoeker Lucia van Geuns van denktank The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). ‘Het gaat erom dat we de oude schoenen niet weg moeten gooien voordat de nieuwe goed zitten.’ Schroef de productie uit kleine gasvelden in Nederland de komende jaren niet verder terug, is dan ook een van de adviezen uit een recent HCSS-rapport over leveringszekerheid waaraan ze meeschreef.

Energie besparen

De hoge prijzen van nu kunnen weleens een voorproefje zijn voor de toekomst, zegt André Faaij van TNO. Hij verwacht dat het aanbod van fossiele energie de komende decennia afneemt. De eerste signalen hiervan zijn al zichtbaar, concludeerde The Economist op basis van investeringsvooruitzichten van grote grondstoffenproducenten: naar verwachting steken zij minder geld in fossiel dan voor de coronacrisis. Bovendien, zegt Faaij, kan het oppompen van olie en gas op den duur prijziger worden doordat de makkelijk toegankelijke velden zo langzamerhand leeg raken.

Dat betekent in elk geval dat energie besparen steeds meer de moeite waard is. Onlangs schatte TNO dat 140 duizend Nederlandse huishoudens nu al de verwarming lager zetten uit vrees voor de rekening. ‘We hebben door deze hoge gasprijzen geleerd hoe kwetsbaar grote groepen Nederlanders zijn voor energiearmoede’, wijst Faaij. ‘En dat we meer werk moeten maken van isolatie, warmtepompen en het aanleggen van warmtenetten om die problematiek te bestrijden.’

Hogere prijzen voor fossiele energie zijn voor bedrijven en huishoudens een prikkel om sneller naar alternatieven te zoeken, wat alles van zonnepanelen op het dak tot innovaties in de industrie in de hand werkt, verwacht hij. Hoe grootschaliger groene technologieën worden ingezet, hoe verder de prijs ervan daalt. ‘Op termijn wordt de energievoorziening volgens veel berekeningen zelfs goedkoper dan als je blijft leunen op grotendeels geïmporteerde fossiele energie.’

Of het inderdaad zo zal gaan is niet zeker. Hoogleraar Mulder wijst erop dat nieuwe innovaties de afgelopen decennia de moeilijker bereikbare olie- en gasvelden toch rendabel maakten. Denk aan het ‘kraken’ (fracken) van moeilijk doordringbaar gesteente. ‘Die hoge prijzen van nu zijn juist een enorme stimulans om weer te gaan investeren. De energietransitie moet echt met overheidsbeleid worden afgedwongen, ik zie het niet vanzelf gaan.’

Op de lange termijn zou het niet zoveel uit moeten maken, hoopt Lucia van Geuns althans. ‘We hebben allemaal Parijs getekend. De afspraak om de opwarming tot 2 graden, liefst 1,5 graden te beperken, is wat mij betreft leidend. Anders zitten we met zijn allen in een heel lastig schuitje.’