Hoe komt de hoge gasprijs precies tot stand, en wie pakken de winst?

Bron: Volkskrant.nl

 

De hoge energieprijzen zijn een aanslag op de financiën van burgers, bedrijven en overheid. En dat leidt vanwege de complexiteit van de energiemarkt tot veel vragen. In dit artikel behandelen we de meest prangende kwesties. 

 

1. Gas kostte afgelopen maand tijdelijk meer dan € 300 per megawattuur, afgelopen week zakte de prijs weer tot onder € 200. Maar over welke prijs gaat het dan precies? 

Over de prijs die koper op de Nederlandse gasbeurs TTF moeten betalen voor gas dat in de komende maand moet worden geleverd. TTF is de plek waar in Europa de meeste gashandel plaatsvindt. Het contract voor de komende maand is binnen TTF dan weer het contract dat het meest wordt verhandeld. In het algemeen geldt: hoe meer er in een product wordt gehandeld, hoe beter de prijs weergeeft wat nieuwe ontwikkelingen betekenen voor de waarde van gas. 

Om de impact van die prijs te duiden, is het goed om te weten dat 1 megawattuur energie ongeveer overeenkomst met 100 kubieke meter aardgas. Een gemiddeld huishouden in Nederland gebruikt nu ongeveer 1.200 kubieke meter aardgas per jaar. Als aardgas € 300 per megawattuur kost, betekent het dus dat de energie-aanbieder per maand € 300 kwijt is om voor dat gezin gas in te kopen. Jarenlang lag de groothandelsprijs rond de € 17. 

 

2. Is het doorrekenen van die prijs naar de consument inderdaad zo simpel? 

Nee. Hoe snel een consument de impact merkt van gestegen prijzen, hangt in de eerste plaats af van het type contract. Bij vast contracten merkt een consument een gestegen gasprijs pas op het moment dat het contract afloopt. Bij variabele contracten is dat doorgaand twee keer per jaar: in januari en juli. Al zijn daarop uitzonderingen, zoals aanbieders van een dynamisch -dagelijks variërend- energietarief, dat maandelijks het tarief en de kosten bijstelt dat klanten dienen te betalen voor energie en door de sterk gestegen prijzen vorige maand besluiten de termijnbedragen (voorschotten) te verhogen. 

Verder is de gasprijs maar één van de vele posten op de energierekening. Om te beginnen is er natuurlijk ook de prijs van elektriciteit, die de afgelopen maanden eveneens extreem is gestegen. De energie-aanbieder probeert geld te verdienen door goed in te kopen en slim nieuwe klanten te werven, maar er is ook het ‘vastrecht’ of ‘vaste leveringskosten’, een vast bedrag dat aanbieders in rekening brengen voor hun kosten. Wie veel zonnepanelen heeft, ziet op de rekening ook een negatief bedrag staan, de vergoeding voor elektriciteit die is teruggeleverd aan het net. 

Dan zijn er liefst vier belasting gerelateerde posten op het afschrift. Om te beginnen is er de energiebelasting, dat is een heffing op elk kilowattuur elektriciteit of kubieke meter gas. Vervolgens is er de ‘vermindering van de energiebelasting’, een vast bedrag dat elke Nederlander terugkrijgt, als er sprake is van een verblijfsfunctie op de elektriciteitsaansluiting. En er is de Opslag Duurzame Energie (ODE) waarvan de opbrengst wordt gebruikt om duurzame energie te stimuleren. Over het eindbedrag op de energierekening wordt tot slot ook nog btw geheven. 

In een poging de impact van de gestegen energieprijs wat te dempen heeft het kabinet afgelopen jaar al de belasting op elektriciteit verlaagd en de ‘vermindering van de energiebelasting’ verhoogd met € 225. Daarnaast is de btw verlaagd van 21 naar 9 procent. Opgeteld leveren deze maatregelen een gemiddeld huishouden volgens de Belastingdienst een verlichting op van zo’n € 545 op. 

 

3. Hoe kan het dat ook mensen die groene energie afnemen toch mee moeten betalen? 

Groen gas betaalt, dat wordt gewonnen door reststromen uit bijvoorbeeld de landbouw te vergisten. Maar in Nederland wordt daarvan maar zo’n 200 miljoen kubieke meter groen gas geproduceerd, 0,5 procent van de totale gasvraag. De meeste groene stroomaanbieders leveren ‘bos gecompenseerd gas’ of ‘co2 gecompenseerd gas’. Dat is gewoon aardgas, maar om de impact voor het klimaat te compenseren worden er bomen geplant. 

De huidige situatie raakt overigens niet alleen de portemonnee van de groene gasverbruiker, maar ook het gemoed. Russisch gas wordt nu namelijk vooral vervangen met LNG, wat relatief meer CO2 kost dan aardgas. Bovendien is veel van dat gas afkomstig uit de Verenigde Staten en wordt gewonnen door fracking, een techniek waartegen veel milieuorganisaties fel gekant zijn. 

Bij de productie van groene stroom is natuurlijk geen aardgas nodig. Maar voor de prijs maakt dat niet uit. De elektriciteitsmarkt is namelijk één markt, waarop alle energie wordt aangeboden. Wordt elektriciteit duurder doordat gas duurder wordt, dan betekent dat dus dat producenten van groene stroom meer verdienen. Maar niet dat de afnemers daarvan profiteren. 

 

4. Waar staat TTF voor, en hoe werkt het? 

TTF (Title Transfer Facility) is eigenlijk het netwerk van pijpen en opslag van Gasunie. Gasunie zorgt ervoor dat in dat netwerk wordt bijgehouden wie er eigenaars zijn van het gas. 

Binnen TTF worden verschillende soorten gascontracten op een beurs verhandeld. Van de zogenoemde ‘spotprijs’, voor gas dat een dag later moet worden geleverd, tot termijncontracten voor gas dat pas in de winter van 2026 wordt geleverd. 

 

5. Is de beurs de enige plek waar je gas kunt kopen? 

Nee. Er wordt ook veel een-op-een buiten de beurs omgehandeld. Tegen welke prijzen dat gaat en onder welke condities is helemaal tussen die partijen. Soms zijn er zeer langlopende contracten. Het Russische staatsbedrijf Gazprom had bijvoorbeeld met Duitse aanbieders contracten die decennia liepen. 

De handel in vloeibaar aardgas (LNG; Liquified Natural Gas) dat via tankers wordt aangevoerd, gaat buiten de beurs om. Wie LNG wil kopen, moet eerst zorgen dat hij capaciteit heeft bij een terminal. Vervolgens moet je een deal zien te maken met een LNG-aanbieder die tegen de afgesproken prijs de LNG-tank naar jouw terminal laat varen. De eigenaar kan dat vloeibare gas vervolgens zelf gebruiken of op TTF doorverkopen aan een (de hoogste) bieder. 

 

6. Maken de energiebedrijven nu supergrote winsten? 

Er zijn zeker energiebedrijven die ongekende winsten maken. Dat geldt sowieso voor alle bedrijven die zelf gas kunnen oppompen. Zoals het Noorse staatsbedrijf Equinor, dat zo veel verdient met de export van gas naar Europa dat het elke Noor naar schatting zo’n € 1.000 per week zou kunnen uitkeren. Ook in landen als de VS, Australië, Qatar en Rusland komt het geld met bakken binnen. En Nederland hoort eveneens tot die winnaars. Uit Nederlandse gasvelden in Groningen en onder de Noordzee wordt nog altijd gas gewonnen. Het Centraal Planbureau schat dat Nederland in 2022 en 2023 daardoor een meevaller heeft van rond de 20 miljard euro. 

Grote gasproducerende bedrijven zoals Shell en BP zijn ook in bonus. De aardgasdivisie van Shell maakte in het tweede kwartaal een recordwinst van ongeveer 8 miljard euro. En ook voor energiebedrijven die duurzame energie produceren betekenen de hoge stroomprijzen meer winst. En dan zijn er nog grote ondernemingen als Trafigura en Glencore, die in de LNG-handel zitten. Zij hebben vaak langetermijncontracten gesloten met LNG-producenten en zoeken vervolgens de hoogste bieder voor dat gas. Dat is nu super lucratief. 

Maar er zijn ook veel energiebedrijven die niet of amper profiteren. Bijvoorbeeld de bedrijven die energie leveren aan huishoudens. Doorgaans bestaat hun handel eruit dat ze zelf gas en elektriciteit inkopen en het vervolgens doorverkopen aan klanten. Voor hen is de situatie nu vooral extra riskant. Prijzen gaan alle kanten op en het verbruik is veel moeilijker te voorspellen. Terwijl dat laatste wel belangrijk is: als je op de top van de markt energie hebt gekocht en vervolgens zetten klanten massaal hun verwarming uit, dan lijd je enorm verlies. 

 

7. Zijn er speculanten die aan deze hoge prijzen verdienen? 

Daar zijn handelaren die niet met hun naam in de krant willen, wel van overtuigd. Onder meer doordat er soms ineens opvallend veel lange termijncontracten voor gas worden gekocht. Dat zijn dan vermoedelijk beleggers die willen profiteren van de hard heen en weer slingerende prijs. Er zijn ook indicaties dat speculanten met ‘bots’ de prijs omhoog proberen te duwen door bij kleine deals automatisch te overbieden. Het is alleen heel moeilijk om precies vast te stellen wie die speculanten zijn. 

 

8. Is er iets te doen om de winnaars van deze hoge gasprijs aan te pakken? 

Er zijn landen, zoals Groot-Brittannië, die dat proberen door een snel ingestelde ‘bofbelasting’ voor bedrijven die enorme winsten maken door gestegen energieprijzen. Daar wordt nu ook binnen Europa naar gekeken. Nederland wilde daar tot nu toe niet aan, onder meer omdat het kabinet zich niet wil bemoeien met hoe ondernemingen met hun winst omgaan. 

Daar valt natuurlijk over te twisten, maar vast staat dat het effect van zo’n maatregel niet overschat moet worden. De grootste winsten worden immers niet in de Europese Unie gemaakt. In Nederland gaat dat naast de overheid om Shell en ExxonMobil, die ook nog een aandeel hebben in de Nederlandse gaswinning. Die bedrijven wil het kabinet in 2023 aanpakken door de zogenoemde mijnbouwheffing te verhogen. Maar de impact van die maatregel is beperkt omdat de mijnbouwheffing weer ten koste gaat van de winst van de bedrijven. Hogere mijnbouwheffing betekent dus lagere winstbelasting. 

De grootste macht heeft de overheid door binnen Europa zo snel mogelijk maatregelen te nemen die gasschaarste verkleinen. Dat kan door een alternatief voor Russisch gas te vinden en door minder gas te gebruiken. Op beide fronten gebeurt veel. De komende maanden zullen voor Europese kusten steeds meer drijvende LNG-terminals in gebruik worden genomen. Verder worden kolencentrales opgestookt en kerncentrales langer opengehouden. Vergunningstrajecten voor wind- en zonprojecten worden versnel en er wordt extra subsidie beschikbaar gesteld voor het isoleren van huizen. 

En dan is er nog iets belangrijks dat landen zouden kunnen doen: stoppen met tegen elkaar opbieden. Dat doen zij nu door bedrijven te subsidiëren om gasopslagen zo snel mogelijk te vullen. Handelaren zijn ervan overtuigd dat er bij een veel lagere gasprijs evenveel gas naar Europa zou stromen. De biedingsstrijd gaat dus vooral ten koste van de belastingbetaler. Dat moet slimmer kunnen, al is de uitvoering best lastig. 

 

9. In hoeverre heeft de geliberaliseerde Europese energiemarkt de huidige situatie in de hand gewerkt? En moeten we niet gewoon weer terug naar energie als nutsvoorziening? 

Dat ineens een groot deel van de Europese gastoevoer is weggevallen is niet het gevolg van de vrije energiemarkt. Toch staat het er ook niet los van. Het cruciale idee achter de vrije Europese energiemarkt zoals die begin deze eeuw is vormgegeven, is namelijk vooral lagere prijzen. De keerzijde is dat de energiezekerheid totaal uit het oog is verloren. Daardoor is Europa steeds afhankelijker geworden van het goedkope Russische gas. 

Duidelijk is dat Europa hier nu van doordrongen is en dat overheden massaal de portemonnee trekken om in elk geval op kort termijn de energiezekerheid te herstellen. En vast staat dat de verhouding tussen markt en overheid in Europa de komende jaren volop inzet zal zijn van de politieke strijd. 

 

10. Komen we de winter door, en zijn de problemen daarna voorbij? 

De gasvoorraden zijn inmiddels behoorlijk gevuld en de LNG-capaciteit wordt snel uitgebreid. Dus Europa komt de winter door. Maar de hoge gasprijs doet pijn en leidt tot grote onzekerheid in de economie. De Europese Commissie heeft eerder becijferd dat Europa als geheel 15 procent minder gas moet verbruiken als de gastoevoer uit Rusland volledig opdroogt. Maar de huidige prijzen zijn zo hoog dat huishoudens straks veel minder gaan gebruiken en bedrijven gaan sluiten. In dat geval zal de pasprijs komende winter ineens weer in elkaar kunnen klappen. Zeker als de winter mild is en Rusland toch gas blijft leveren. Door de groeiende beschikbaarheid van LNG en energie uit andere bronnen zal de prijs naar verwachting wel geleidelijk stabieler worden. Maar het lijkt zeer onwaarschijnlijk dat zo’n nieuw evenwicht al binnen één jaar wordt bereikt.